YUNUS EMRE KARAMAN’DA

Yunus Emre’nin gerçek hayatı ve yaşadığı dönem, her kesimden insanın merak konusu olmuştur. Yaklaşık bir asırdır, Yunus Emre’nin gerçek hayatta kim ğu, ailesi, çocukları, yaşadığı dönem ve yerler ile ilgili sorular, kabul görmüş cevapları bulamamıştır. Bu konudaki sorunları; bilimsel düzeydeki çalışmaların hiçbir kimseyi tam olarak tatmin etmemesi, hiçbir dayanağı olmadan boş laflarla bağnazca Yunus Emre taraftarlığı yapmak olarak sayabiliriz. Bu kargaşanın oluşmasında, Yunus Emre’nin gerçek kişiliği ve hayatına dair, orijinal belge bulunamamasının etkisi büyüktür. Tüm bunların yanında hiç kimsenin itiraz edemeyeceği ya da ispatını çürütemeyeceği belgeler de mevcuttur. Bue belgeler ışığında Yunus Emre’nin hayatına bilgileri şöyle sıralayabiliriz: Yunus Emre, H 640 M 1240 tarihinde Karaman’a 25 km uzaklıktaki Şeyh Hacı İsmail Tekkesinde doğmuştur. Beyazıt Devlet Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümündeki “Mecmua”daki kayda göre Yunus Emre 640 tarihinde doğmuş ve 1320 tarihinde ölmüştür. Buradaki Yunus Emre kaydı şöyledir: Vefat-ı Yunus Emre Müddet-i ömr 82 Sene 720 Yunus Emre Divanlarındaki bir tarih kaydına göre de Yunus Emre eserini 1300 ya da 1307 tarihinde yazmıştır. Bu bilgiye ait şiir beyti şöyledir: Söze tarih yidiyüz yidiydi Yûnus cânı bu yolda fidiydi BOA, Konya Defteri No: 455, s. 108a ve 108 b deki kayıtlar, Yunus Emre’nin gerçek hayatına ait en sağlam ve en geniş bilgilerdir. Buradaki bilgilere Yunus Emre’nin babası Şeyh Hacı İsmail, Horasan’dan Karaman’a bir din büyüğüdür. Kendi adı ile Yeşildere Köyü yakınlarında bir zaviye/köy kurmuştur. Daha sonra Yunus Emre, bölge köylerinden Eminler, Akçaşehir’den arazi satın alarak işletmiştir. Bu araziler tekke adına alındığı için vergiden muaf olmuştur. Bu konuda da Karaman Beylerinden vergiden muaf belgeleri almıştır. Yunus Emre öldükten sonra da bu belge, Yunus Emre Tekkesi ve tekkeye bağlı araziler için geçerli olmuştur. 2.    Adı, Mahlası ve Mesleği Yunus Emre’nin herkes tarafından bilinen adı yine Yunus Emre’dir. Emre kelime anlamı itibari ile imrenmekten gelmektedir. Yani Emre, imrenen anlamındadır. İmrenmek kelimesi anlam genişlemesi ile aşık kavramına dönüşmüştür. Yunus Emre’nin şiirlerinde bu çok mahlas kullanmasının sebebi, kendindeki özellikleri, şiirlerin konusuna uygun olarak belirtmesinden kaynaklanmaktadır. Karamanname’de adı geçen Yunuslar, “Şeyh Yunus, Hoca Yunus, Yunus, Müfti Yunus” şeklin r. Bu isimlerden biri ya da hepsi, Yunus Emre’yi karşılayabilir. Bu konunun netleşmesi için Karamanname’deki Yunus adlı kişilerin karakter çözümlemeleri faydalı olabilir. Arşiv belgelerinde, Yunus Emre’nin adı Kirişçi Baba olarak geçer. Karamanlı araştırmacı, İbrahim Hakkı Konyalı, vakıf arşivleri içindeki kayıtlardan Yunus Emre’nin Kirişçi Baba olarak tespit eder. Kirişçilik ile ilgili kayıtlar şöyledir: “Vakf-ı zaviye-i Kirişçi Baba der mahalle-i Sinle ve mescid” “Vakf-ı zaviye-i Kirişçi Baba der tasarruf-ı Emre der nefs-i Larende. Bi-hükm-i şahi der Larende.” “Vakf-ı Zaviye-i Yunus Emre İbn-i İsmail el-meşhur bi Kirişçi Baba der nefs-i Larende.” 1670 yılında Karaman’a Evliya Çelebi ise Yunus Emre’yi Türkçe tasavvufane şiir söyleyen bir şair olarak tanıtır. (Evliya Çelebi, Seyahatname, C. 9. 1932, s. 315) Evliya Çelebi’nin Yunus Emre Camii ile ilgili söyledikleri: “Ve Kirişçibaba Camii’nde Yunus Emre hazretlerinin merkadi, Türkice Tasavvufname ebyat ve eş’ari ilahiyatları meşhur-ı afaktır.     Yukarıdaki bilgilerin doğruluğunun kesinleşmesi için Yunus Emre’nin divanında, mesleği ile ilgili bir beyit ya da dizede bahsetmesini umuyoruz. Mustafa Tatçı’nın tenkidli divanında, Yunus Emre’nin kirişçilik yaptığına dair bir bilgi mevcut değildir. Ahmet Talat Duru ise bir şiirinde kirişçilik yaptığına dair bir beyit bulduğunu söyler. Böyle bir beyit var ise belgelerdeki Kirişçi Baba adı ve mesleği kendiliğinden net olarak onaylanmış olacaktır. 3.    Soyu, Ailesi ve Çocukları Yunus Emre’nin geçmişi, soyu hakkında tek belge ve bilgi BOA, Konya Defteri’nde geçen bilgilerdir. Buradaki bilgiler şöyledir: “Karye-i Şeyh Hacı İsmail an kaza-i Larende Mezbur Hacı İsmail an cemaatin dervişler ile diyar-ı Horasan’dan gelmiş, aziz imiş. Bunda tavattun idüb ba’dehü oğlu Musa Paşa bunda bir zaviye binâ idüb ba’dehü onun oğlu Güveği dahi bir zaviye binâ idüb etbaile sakin olup ellerinde ber vech-i vakfiyyet tasarruf yerler vardır ki, hâricden ziraat idenler öşürlerin vakfa virüb zaviyede sarf olunub kendüleri ve dervişleri avarızdan ve resm-i ganem ve resm-i çiftten muaftırlar.” Yani Larende şehrinde, Kirişçibaba diye meşhur, İsmail oğlu Yunus Emre Zaviyesi vakfı. Burada dikkatimizi çeken, Yunus Emre’nin babası olarak İsmail adının kayıtlara girmesidir. İbrahim Hakkı Konyalı, bu kayıttaki bilgi hakkında, yorum yapmaz. Buradaki Yunus Emre ibn-i İsmail kaydı ile ilk dedeye nispet etme ihtimali vardır. İbrahim Hakkı Konyalı, Topkapı Sarayı’ndaki bir kaydı, kaynak göstererek Yunus Emre’nin babasının adının, açık bir şekilde İsmail ğunu söyler. (Konyalı, 1967, s. 373) Buraya oluşan sonuçlara göre de Yunus Emre’nin soy ağacı şu şekilde olabilir: İsmail Hacı (Baba) Yunus Emre ( İsmail Hacı’nın oğlu) Musa Paşa ( İsmail Hacı’nın oğlu ve Yunus Emre ile kardeş) Güvegi Çelebi (Musa Paşa’nın oğlu) BOA Konya Defteri’nde İsmail Hacı Tekkesi’ne ait kayıtların bulunduğu bölümde, Yunus Emre’nin bir oğluna ait şöyle bir bilgi vardır: “Amma Yerce nam yeri bu cemaatten Yunus Emre Karamanoğlu İbrahim Bey’den satun almış imiş elinde mülknamesi vardır. Yunus fevt k da evladına intikal etmiştir. Ve bunlardan gayri Karacalar Kuyusu ve Deve Kuyusu, İki Sulu Kuyu, bunlar İsmail ibn-i Yunus Emre Şehzade’den tapulayup kenduye yurd eylemiştir. Elinde temessükü vardır.” Burada çok açık bir ifade ile Yunus Emre oğlu İsmail geçmektedir. Buradan anlaşılacağı üzere Yunus Emre öldükten sonra malların ve topluluğun yönetimi Yunus Emre’nin oğlu İsmail’e geçmiştir. Yunus Emre’nin soyundan torunları hakkında en geniş bilgiyi İbrahim Hakkı Konyalı’dan öğreniyoruz. Elde ettiği belgelerden vardığı sonuca göre Nureddin Emre adı ile birinin ileri kuşaklardan bir torunu olabileceği tahminini yapar. Yunus Emre’nin ailesi hakkında arşiv belgeleri ile divanında bahsettiğinden başka net bilgi yoktur. Dolayısı ile eşi ya da eşleri ile çocukları kimlerdir, adları nelerdir, tam olarak bilemiyoruz. Divanında ailesinden ve çocuklarında bahsettiği beyitler ( Tatçı, Yunus Emre Divanı, 2008, s. 373) şunlardır: Bunda dahi virdün bize oğul u kız çift u helal Andan dahi gecdi arzum benüm âhum didariçün Sofulara ver sen anı, bana seni gerek seni Ben nice terk edem seni şol bir çardağıçün Bir başka beyitte (Tatçı, Yunus Emre İncelemeler, 2008,s. 33) ise çocuklar şu şekilde geçmektedir: Ne oğul vardı ne kız vahididük anda biz Konşıyduk cümlemüz nûr tağın yaylar iken Arşiv belgelerinde Yunus Emre’nin çocuklarının ğu, sahip ğu mal mülkün çocuklarına geçtiği net bir şekilde ifade edilir. ) BOA, Konya Defteri No: 871 (Yeni 63), s. 236) Arşiv belgelerinde geçen ifadeler şu şekil r: “…Amma Yirce nam yer bu cemaatten Yunus Emre Karamanoğlu İbrahim Bey’den satun almış imiş elinde mülknamesi vardır. Yunus Emre fevt olup evladına intikal eylemiştir. Bunlardan gayri Karacalar Kuyusu ve deve kuyusu ve İkisulu Kuyu bunlar İsmail ibn-i Yunus Emre şehzadeden tapulayub alub gendüye yurd eylemiştir. Elinde temessükü vardır. “ Yukarıdaki arşiv belgesinde geçtiğine göre Yunus Emre, Karamanoğlu Bedreddin İbrahim’den yurt satın almıştır. Öldükten sonra da malı mülkü, oğluna intikal etmiştir. En önemlisi de ellerinde temessük (senet) vardır. Belgeden ortaya çıkan bir diğer bilgi de Yunus Emre’nin oğlunun adının İsmail oluşudur. Buraya oluşan sonuca göre Yunus Emre’nin dedeleri, Horasan’dan gelmişlerdir. İsmail Hacı Köyü’nde zaviyeler kurmuşlardır. Yunus Emre’nin iki eşi ile kız ve erkek çocukları vardır. Arşiv belgelerindeki bilgilere göre Yunus Emre’nin bir oğlunun adı İsmail’dir. Yine arşiv kayıtlarında, ileri kuşaklardan torunlarına rastlamaktayız. Gerek iki evli olmasından gerek mal mülkünden dolayı, geniş bir aileye sahip olabileceğini söyleyebiliriz. 4.    Eğitimi ve Yaptığı Geziler Yunus Emre’nin şiirlerindeki kullandığı dil ve kelimeler kuşkusuz herkesi etkilemektedir. Yunus Emre, direk kalbe inen ve etkileyen bu sözleri nasıl elde etmiştir? Bu şiirleri söylemek, üstün bir yeteneğin ürünü müdür? Yoksa iyi bir eğitimin sonucu mudur? Ya da her ikisi birden mi gerçekleşmiştir? Divanda ve Risaletü’n-Nushiyye’de kullanılan kelimeler, sıradan kelimeler değildir. Özellikle Allah, kelam, tasavvuf ve şeriat konularında kullandığı terimler ve kavramlar, ancak bir eğitimin sonucu kazanılacak birikimlerdir.     Onun eğitimi ile ilgili en sağlam bilgileri divanında kendisinden bahsettiği ı ile öğreniyoruz. Divanında işlediği temalar içeriğinde gezdiği ve ziyaret ettiği şehirlerden de bahseder. Ancak bu şehirlere, eğitim için gittiğine dair bir bilgiye ulaşma imkânı yoktur. Yunus Emre’nin şiirlerinde geçen şehir isimleri ve bu isimlerin bulunduğu beyitlerden (Mustafa Tatçı, Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, İstanbul 2008)  bazıları şunlardır: Yunus’un sözinden sen ma’ni anlarısan Konya menaresini göresin bir çuvaldız Bir gönül ele getür feragat ol geç otur Konya şehrinde yatur ol iki sultan kanı Gördüm Urum’ıla Şam’ı Yukarı illeri kamu Çok istedim bulımadum Şöyle garib bencileyin Kayseri Tebriz ü Sivas Nahcuvan u Maraş Şiraz Gönül sana Bağdad yakın ‘alemlere divandasın İndük Rum’ı kışladuk çok hayr u şer işledük Uş bahar geldi girü göçdük el-hamdülillah Yukarıya koyduğumuz beyitlerden, “Yunus Emre ömrü boyunca gezdi.” anlamı çıkmamalıdır. Zaten de Yunus Emre ile ilgili zihinlerde oluşan algı, bu şekil r. Yani Yunus Emre, elinde baston, diyar diyar gezmiştir. 80 küsur yıllık, bir ömür yaşayan Yunus Emre’den, böyle bir şey beklemek çok iyi niyetli olmaktan öteye gidemez. Yukarıda bahsettiğimiz gibi Yunus Emre, öncelikle bir ailesi, çocukları ve meşguliyeti sosyal bir insan olarak görülmelidir. Sonda verdiğimiz beyitte geçen olayların aynısını, 1518 tarihli Konya Defteri’nde (BOA, Konya Defteri, Nu: 0455, s. 108) görmekteyiz. Defter’de, Yunus Emre’nin dedesi, İsmail Hacı topluluğunun, yaylak ve kışlak kullanması şu şekil r: “…mevzi’-i Karaca Karbansaray dahi müşârun ileyh İsmail Hacı’nın kadimden yurdlarıdır. Amma Sülemişli cemaatinden Kara Turgut ve Kara Mehmet dahi bunlara hem saye olub “kışlak” bile olub amma yazlak oturmayub göçüp giderler deyü tarafeynden musâlâha olunmuştur….” Yukarıda bahsi geçen olay kısaca şu şekilde anlatılabilir: Sülemişli cemaatinden Kara Turgud ve Kara Mehmed de İsmail Hacı topluluğu ile beraber yaşarlar. Kışın beraber kışlaklara giderler iken yazın beraber olmayıp ayrı yerlere gitmektedirler. Şiirlerinde, kendi ifadesi ile birçok şehre gittiği görülmektedir. Konya’dan, iki farklı yerde bahseder. Bir beyitte Konya’yı minareli bir şehir olarak vasıflandırmaktadır. Diğer bir Konya beyitinde ise, Konya’da yatan iki Allah dostundan bahsetmektedir. İki sultan ile ilgili söylediği beyitin tarihi, çok önemlidir. Yani bu şiiri Mevlana öldükten sonra mı söyledi? Ya da Mevlana hayatta iken mi söyledi? Divanını, olgunluk döneminde yazdırdığına göre bu şiiri söylediği , Mevlana da ölmüş olmalıdır. Bu iki sultan, Mevlana ile babası mı ya da Mevlana ile Şemsi Tebrizi midir? Sadreddin Konevi ve birçok büyük isim o dönemde Konya’da yaşıyordu. Sadede gelirsek iki sultandan birinin Mevlana ğu muhakkaktır. Yunus Emre’nin, şiirlerinde bahsettiği diğer şehirlere bakıldığı , doğuda Azerbaycan’a, güneyde ise Şam ve Bağdat’a yolculuk yaptığı anlaşılmaktadır. Yukarı illerden maksat Azerbaycan taraflarıdır. Rum ismi ile bahsettiği yer ise Anadolu’dur. Bir diğer şiirindeki beyitten anlaşılacağı üzere, kışı geçirmek üzere Anadolu’ya geliyor. Yaz gelince de tekrar geri dönmektedir. Geri döndüğü yerin adını belirtmemektedir. Ancak “indik Rum’ı” ifadesine göre daha yukarı bir yerlere, dönmüş olma ihtimali vardır. Yunus Emre’nin bu yolculukları, kimle ya da kimlerle yaptı sorusu, niçin yaptı sorusu da önemlidir. Bazı şiirlerde anlatımını, birinci tekil şahıs ile yaparken, İndik Rum’ı kışladık hayr u şer işledik Uş bahar geldi girü göçdük el-hamdülillah beytinde ise birinci çoğul şahıs ile yapmıştır. Bu beyit bir topluluk ya da en azından aile efradı ile yapılan bir yolculuğu anlatan bir yolculuk olabilir. Yunus Emre,  aradığı Allah aşkını ve huzuru bulmak için ilim ortamlarına gitmiştir. Ancak aradığı Allah aşkını burada bulamayacağını anlamıştır. Ona göre ilim öğrenmek, insanın kalbini temizlemiyor. Özetlersek, Yunus Emre XIV. yy Anadolu Türk toplumu içinde yetişmiş ve yaşamış birisidir. Divanındaki şiir yapısı ve içerği gösteriyor ki, Yunus Emre çok iyi bir eğitim almıştır. O dönemki Türk coğrafyası içinde önemli kültürel merkezler Türk şehirlerine ziyaretler yapmıştır. Bu ziyaretler içerisinde gittiği şehirlerin önemli ilim irfan sahibi insanları ile görüşmüştür. 5.    Yunus Emre’nin Mürşidi Yunus Emre şiirlerinde en çok Tapduk Emre’den bahseder. Tapduk Emre, şiirlerinde tek yol göstericisi, dostu, sığındığı bir büyüğüdür. (Mustafa Tatçı, Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin İstanbul 2008) Bir şiirinin beyitinde kendisini yetiştiren üç kişinin adını birlikte verir: Yunus’a Tapdug u Saltug u Barak’dandur  nasib Çün gönülden cûş kıldı ben niçe pinhan alam Bu beyitteki isimler bağlı ğu mürşid silsilesini göstermektedir. Bu beyite göre Yunus Emre’nin mürşidi Tapduk, Tapduk da Barak Baba’ya, Barak Baba da Sarı Saltuk’a bağlıdır. Sarı Saltuk ile ilgili Ahmet Yaşar Ocak’ın çalışmaları vardır. TTK’dan Sarı Saltuk, Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destani Öncüsü adlı bir kitabı yayınlanmıştır. Barak Baba (Ahmet Yaşar Ocak, ”Barak Baba”, C. V, s. 61-62)  ise Sarı Saltuk’a bağlanarak dervişliğe adım atmış bir kişidir. İlhanlı hükümdarları Gazan Han ve Olcaytu Han’ın hizmetine girerek önemli görev ve makamlarda bulunmuştur. 1307 yılında Olcaytu Han’ın verdiği bir görev üzerinde iken öldürülmüştür. Yunus Emre, şiirlerinde en çok Tapduk Emre’den bahseder. Yunus’un, Tapduk Emre’yi, bahsine aldığı beyitlerde, onun hakkında kullandığı ifadeler, diğer isimlere göre daha anlamlıdır. Ondan bahsederken, “Tapduk’a erişeli gönlüm açıldı.”, “Tapdukumuz dost yüzüdür.”, “Dokundu kondu Tapduk koluna” vb. ifadeler ile Yunus’a bir dost, yol gösterici, güven verici özellikler ile bahsetmektedir. Divanda en çok Tapduk’tan bahsetmesi ondan ne etkilendiğini de göstermektedir. Tapduk Emre ile ilgili bilgiler, maalesef çok azdır. Sadece, Yunus Emre’nin bahsettiği ı ile bilgi mevcuttur. Yunus’un, Mevleviliği de söz konusu edilmiştir. Buna göre Yunus Emre, tarikat silsilesi içinde Saltuk Baba, Barak Baba  ve Tapduk Emre’ye bağlıdır. Mevlanayı görmüş ve dinlemiştir. Ama ona bağlı ğuna dair bir ifade kullanmamıştır. 6.    Vefat Tarihi ve Mezarı Yunus Emre ile ilgili tüm tartışmaların merkezinde, Yunus Emre’nin mezarı konusu vardır. Yunus Emre’nin mezarına sahip çıkan şehirler, Tire, Aksaray, Karaman, Eskişehir, Erzurum, Kula, Isparta gibi şehirlerdir. Yunus Emre’nin mezarından önce hayatı hakkında şiirlerinde geçen ifadelere bakmak gerekir: Niçeler eydür Yunus’a çün kocaldun ışkı kogıl Rüzigar uğramaz ışka ışkun    ne ay u yılı var Niçeler eydür Yunus’a kim kocaldun ışkı kogıl Işk bize yinile değdi henüz dahı turvandadur Bu iki beyitte de Yunus artık çok kocadığını, Allah aşkı ile uğraşmanın ona vakit ayırmanın yeter ğunu kendi kendine seslenmektedir. Hemen alt beyitte ise aşkın olarak ne ayı ve ne yılı ğunu, aşkın her daim ğunu kendisine telkin etmektedir. Ancak bütün tartışmaları bitiren, Yunus Emre’nin ölüm tarihini kesin olarak tespit eden çalışma, Adnan Erzi’den geldi. Adnan Erzi’nin, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulduğu bir mecmuadaki bir notu,  yayınlaması ile bir anda, ilgili çevrenin, bu nota yönelmesini sağladı. Müddet-i ömr 82 Sene 720 Yukarıya aldığımız belgelerden anlaşılacağı üzere, Yunus Emre uzun bir hayat sonrası ihtiyarlamış ve ölüme hazırlık yapmaktadır. Ölmeden önce de şiirlerini Risaletü’n-Nushiyye ile Divan içinde toplamıştır. Üstelik bir şiirlerinin birinde şiirlerini bitirdiği tarihi 1300/1307 olarak vermiştir.  Beyazıt Devlet Kütüphanes’indeki Mecmuada Yunus Emre adına verilen ölüm tarihi H 720 M 1320 olarak verilmiştir. Bu tarih bugün herkes tarafından kabul edilen bir tarihtir. Ancak en büyük soru cevabını net olarak bulmamıştır. 1320 tarihinde Yunus Emre nerede ölmüştür. Bu sorunun cevabı şöyle verilebilir:   Yunus Emre 1320 tarihinde tüm dini büyükler gibi kendi adına oluşturulan bir zaviye, caminin ğu yere yapılan bir türbede ölmüştür. Bu şartları taşıyan tek mekân Karaman’dadır. Yunus Emre adına cami, tekke, vakıf arazileri ve işletmelerin bir arada ğu tek şehir Karaman’dır. (KARTAP)