TÜRKİYE’NİN YÜZ KARASI: DARBELER

Jakoben tipi modernleşmede devrim yapan elitler siyasal gücü ellerinde tutarak ön plana geçmelerine karşılık Anglosakson değişiminde halkın görüşünü temsil eden veya öyle görünen halk temsilcileri karar verme mevkiin r. Her iki değişim tarzında da zorlama vardır fakat çok farklı dereceler r. Anglosakson değişimlerinde zor kullanılmıştır fakat güç ancak eski tutumları ve kuralları ısrarla çıkarları uğruna muhafaza edenlere karşı kısa süre ile kullanılmıştır. Örnek olarak İngiltere'de aristokrasinin gücünü kırmak için Oliver Cromwell'in (1599-1658) kral ile mücadelesi veya ABD'de köleliği rmak için girişilen iç ; rejimi, toplumu değiştirmek için değil toplumun ilerlemesine engel belirli bir i yok etmek için Anglosaksonlarda görülen zorlama örnekleridir. Her iki durumda nihai çözüm askeri güce dayanmışsa da ondan sonra kurulan ler tamamıyla sivil nitelikte kalmıştır. Bazen devrimi eden askerler devlet başkanı olmuşlarsa da sivil nin üstünlüğünü kabul etmişlerdir. Türkiye'de modernleşmenin, hem Fransız hem Anglosakson değişimlerine benzer yönleri olmakla beraber onlardan farklı yönleri de vardır. Osmanlı'da değişim devleti güçlendirmek için en üst makamın yani Sultanın kararıyla başlamıştır. Pratik ihtiyacı karşılamak, yani devleti güçlendirmek için araç olarak kullanmıştır. Yapılan değişikliklerde rol alan elitler bir dereceye devlet sinde söz sahibi olmak isteyen sivil gruplarla işbirliği yapmışsa da devlet kontrolünü daima elinde tutmuştur. 25 Davut Dursun; Demokratikleşemeyen Türkiye, İşaret Yayınları, İstanbul, 1999, s. 7-8. Fakat devleti temsil eden sivil ve askeri bürokrasi, değişmeyi ve modernleşmeyi, devleti güçlendirmeyi ve halkı devlete hizmet eden bir grup haline getirmeyi amaçlayan bir unsur olarak görmüştür.26 Şerif Mardin'in, “bürokratik muhafazakârlık” olarak adlandırdığı otoriter-elitist teoriler ve halk aleyhtarı tutumlar, Jön Türkler'in sahneye çıkmasıyla kendine yeni bir yaşam alanı buldu. Askeri davranış; daha çok vatanperverlikten “vatanı kurtarma” düşüncelerinden hareket eden, toplumun derin sorunları üzerine eğilmekten çok kısa vadede “hareket”e yönelen bir davranıştır. Enver Paşa'nın daha sonraki yıllardaki politikası bunun saf bir örneğini verir. Sivil-bürokratik davranışa gelince, bu davranışın temel unsuru bazen bir 'entelektüeller ihaneti'ne yaklaşabilen halk aleyhtarı tutumudur. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti kurulduğu kurucular arasında halka güvenilebileceği fikri ağır basıyordu. Askeri Tıbbiyelilere bunun böyle olmadığını anlatan, halka “önder” olmayı telkin eden, halkın sesinin kurulacak birimde yeri olmadığına inanan Murat (Mizancı) ve Ahmet Rıza Bey gibi sivil bürokratlardı. Bu gibi bir inançta Osmanlı İmparatorluğu'nda eskiden beri egemen bir avam-havas ayrılığı düşüncesinin mi, yoksa Avrupa'da bu yöne iten gelişmelerin mi etkili ğunu anlamak zordur. Fakat her türlü anlama, otoriter elitist düşüncedeki bu sivil bürokratları birer “demokrat” haline getiremez. Bu düşüncelerin Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'nde yayılmış olmasının sorumluluğu onlara yüklenmelidir.27 Bu fikirler kendine yaşam alanı bulacak, Osmanlıyı ve Türkiye Cumhuriyeti'ni derinden etkileyecektir. Yeni Osmanlılar'ın kuruluşunda ilham kaynağı kları Jön Türkler, 1902 yılında Paris'te topladıkları I. Kongre'lerinde kabul ettikleri tezlerden biri, “yalnız propaganda ve neşriyatla inkılâp yapılamayacağı,” uygar askeri kuvvetlerin de inkılâp hareketine katılmalarının gerekli ğu fikriydi. Bu kongreden sonra Jön Türkler, “müdahale taraftarı ve aleyhtarı” olmak üzere birbirine zıt iki gruba ayrılır. Bu kongredeki teorik-pratik kutuplaşmalar daha sonra modern Türkiye Cumhuriyeti'nin siyasal embriyosunu oluşturacaktır.28 1909'da Hareket Ordusu'nun 31 Mart İsyanı'nı bastırması ile “modern ordu”nun bugünlere ulaşan 'devletin sahibi olma' misyonu da başlamış .29 Bu misyonun hayat geçirilmesi çok uzak olmamıştır. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver Paşa ve İttihat ve Terakki'nin fedailerinden Yakup Cemil'in başı çektiği grup Bâb-ı Âli'de Bakanlar Kurulu'na toplantı halindeyken baskın düzenler. Harbiye Nazırı öldürülür ve silah zoruyla hükümet istifa ettirilir. Devlet-toplum ikiliği Cumhuriyet döneminde devam etmiştir. Devlet seçkinlerinin toplum algılaması Hegelci30 olarak kalmıştır; toplum çoğunlukla “evrensel egoizm alanı” olarak düşünülmüştür. Toplumu temsil ettiklerini iddia edenlerin bu tutuma karşı tepkisi de daha az radikal olmamıştır. Bir grup diğerini sürekli olarak “bölücülük” ile suçlarken, karşıt eğilim, ilgili grubun siyasal partisi tarafından kullanılan siyasal gücü mutlak olarak algılamak ve otoriteye uzlaşmaz biçimde karşı çıkmak olarak belirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nun 26 Kemal Karpat; Osmanlı'dan Günümüze Asker ve Siyaset, (Çev: Güneş Ayas), Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s. 7, 8. 27 Şerif Mardin: Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s. 310 28 Cenk Reyhan, Osmanlı'da İki Tarz-ı İdare Merkeziyetçilik – Adem-i Merkeziyetçilik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2007, s. 27. 29 Avni Özgürel'e göre İttihatçılık: “Bir koltuğa oturmadan, o koltuğun yetkilerini kullanma arzusudur. Yani, dipçik zoruyla siyasete işi yaptırmaktır. (Avni Özgürel, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu Dinleme Tutanağı, 15 Ekim 2012, s. 36) 30 Hegel ve Devlet. “Evrensel şey Devlet'te bulunur. Devlet, ilahi fikrin yeryüzündeki şeklidir… bundan dolayı devlete yeryüzündeki kutsallığın tezahürü olarak tapmalıyız ve düşünmeliyiz ki, doğayı anlamak zorsa Devletin özünü kavramak sonsuzca daha zordur. Devlet, Tanrının dünyadan geçmesidir… esasında bilinç ve düşünce bütünlüğe varmış haliyle devlete özgü şeylerdir. Devlet ne istediğini bilir… Devlet gerçektir ve… gerçek gerçeklik zorunludur… Devlet kendisi için vardır. Devlet gerçekten var, gerçekleşmiş ahlaksal hayattır.” Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Mümtaz'er Türköne (2003); s. 49 subay kadrosunun yüzde 93'u ve memurlarının yüzde 85'i hizmetlerine yeni Cumhuriyet'te devam etmişlerdir.31 Türkiye Cumhuriyetine Osmanlı'dan, aşkın - transcendental bir devlet ve zayıf bir toplum miras kalmıştır. Osmanlı döneminde ğu gibi, Cumhuriyet döneminde de bürokratik seçkinler aşkın devleti, topluluğu bir arada tutabilmek için vazgeçilmez görmeye devam ettiler. Bu şartlar altında Türkiye'de açık bir siyasal rejime geçilmesi, çoğul çatışmalar (siyasal dinamikler) yoluyla, hatta karşılıklı yasal yetki alanlarının net biçimde tanınması (hukuk) yoluyla bile gerçekleşemedi. İsmail Cem'e göre; Osmanlı'nın sosyal ve ekonomik düzeni, Cumhuriyet döneminde de değişmedi: “Cumhuriyet yönetimi, toplumun üst yapısına yeni biçimler getirmek isteyen bürokratlarla, temeldeki geri sosyal düzeni aynen sürdürmek amacındaki eşrafın ve üst yapı Batılılaştığı oranda daha çok kazanan tüccarın bir koalisyonu olmuştur. Bu güç birliğinin sonucu, durgunluktur, çok yavaş bir değişimdir. Cumhuriyetin son Osmanlılardan devraldığı geri sosyal düzenin uzun süre devam etmesi, bu gerçeğin en açık belirtisidir. Medeni Kanun gelmiş, hilafet gitmiş, Cumhuriyet kurulmuş, kıyafet değişmiş, harfler değişmiş, fakat sosyal ve ekonomik düzen temelde aynı kalmıştır. İnkılâplar bu sosyal temeli değiştirememiş, değiştirmeye yönelen gelecekteki bir iktidarın karşılaşacağı engellerden bazılarını rmıştır. O iktidar ise gelmemiştir.”32 Atatürk, cumhuriyetçi devletin temel görevini, halkı çağdaş medeniyet iyesine çıkartmak olarak görmüştü. Halk, kendi başına bu temel hedefe ulaşmaya yeterli ve istekli değildi. Padişahların kişisel yönetimleriyle geçen uzun yüzyıllar boyunca halk, inisiyatifi kendi eline alma kabiliyetini kaybetmişti. Atatürk'ün vardığı sonuç, reformların “yukarıdan aşağıya” yapılması gerektiği idi. Bu yaklaşım “egemenlik kayıtsız şartsız millete aittir” ilkesiyle nasıl bağdaştırılabilir. Hâkimiyet bilâ kayd-u şart milletindir. Evet, fakat hemen değil. Egemenlik, kolektif şuuru belirli bir düzeye ulaşıncaya halka ait olamazdı.33 Halk tarafından biçimlendirildiği şekliyle millî irade, halkın medenileştiği oranda ortaya çıkabilecekti.34 1950'lerde ortaya çıkan siyasi tablo Cumhuriyete Osmanlı Devleti'nden tevarüs eden siyasi yapıya uygundu. II. Meşrutiyet döneminde İttihat ve Terakki'nin temsil ettiği merkeziyetçi, batıcı, devletçi, milliyetçi, laik, devletin bekasını ve toplumsal inşayı temel alan siyasal inanç ve değerler sistemini CHP sürdürürken bunun karşısında serbestiyeti, yerel yapı ve ekleri, yerinden yönetimi, din ve fikir hürriyetini, milliliği temel alan kenar yapısını da CHP karşısındaki muhalif partiler temsil etmişlerdir. Terakkiperver Cumhuriyet Fıkrası, Serbest Cumhuriyet Fıkrası, bu çizginin devamı olarak ortaya çıkmış ve gelişme kaydetmiştir. CHP'nin oluşturmaya çalıştığı modern, ulusal, devrimci, laik toplumu yukarıdan tüm boyutlarıyla dönüştürmeyi amaçlayan, halkçı, devletçi merkez ancak ülkenin büyük şehir merkezlerine nüfuz etmiş, toplumun büyük kesimini oluşturan kenar (köylü, kasabalı) kesimlerinde ise etkisini fazla gösterememiştir. 14 Mayıs 1950 Seçimleri, Cumhuriyetçi merkez ile giderek yükselen kenar arasındaki bir çatışmadan ibaret olup serbest seçimler sonunda çatışmayı yükselen kenar kesimi kazanıyordu.35 Arnold Toynbee ve Kenneth Kirkwood'a göre Türkiye'de “Siyasal rejimin üzerinde kurulduğu temel siyasal düşünce, ulusal açıdan türdeş, idari olarak merkezileşmiş ve mutlak egemenliğe sahip bir devlet düşüncesidir. Söz konusu devlet, çeşitlilik ve özerkliğe karşı 31 Ellen Kay Trimberger; Tepeden İnmeci Devrimler, Japonya, Türkiye, Mısır, Peru, (Çev: Fatih Uslu), Gelenek Yayıncılık, İstanbul, 2003, s. 53, 54. 32 İsmail Cem (2011); Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, s. 256. 33 Bu kuvvet ile ve insanların terakkiyatı medenisiyle teali eder, kesbi resanet eder ve yükselir ve irade-i milliye, hâkimiyeti milliye bu kuvvetten ibarettir. (Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, I, s. 211-212, TTK). 34 Metin Heper (2006); s. 40, 41, 98. 35 Davut Dursun; 27 Mayıs Darbesi Hatıralar Gözlemler Düşünceler, Şehir Yayınları, İstanbul, 2001, s. 21, 22. hoşgörüsüz bir Tanrı'dır ve bireyler ona hizmet etmekle yükümlüdürler.”  DEVAMI YARIN...